|
XINGÚ, BRAZILIË
ETNOGRAFISCHE REPLICA
4. Zunidor Kupatë
naar traditioneel zoemhout van de Mehinaku-indianen,
Xingú-gebied, Zuidoost-Brazilië
Phons Bakx, augustus
2009 – serienummer 023
éénzijdig
beschilderd met waterverf/acryl op eikenhout,
koord: vlas -
afmeting: 24,8 x 7,2 cm
taal: Mehinaku – kupatë = vis - foto:
Izz van Elk
De
Mehinaku bestaan als stam nog uit 200 zielen en hun taal behoort tot de
Arawak-taalgroep. Hun zoemhout beeldt altijd een vis uit en heet zunidor, matapu of zunidor matapu,
maar er is ook een benaming als xiriviru.
De Mehinaku hebben een buitengewoon rijke traditie rond zoemhouten. Ze maken
ze in grote getale in hun mannenhuizen, waar ook jonge jongens ze zelfs mogen
beschilderen. Hun picturale vormgeving onderging een acculturatie met de
picturale vormgeving van Waurá- en andere stammen uit de Xingú-rivierdelta.
De Mehaniku hebben duidelijk hun specifiek verbod
afgezwakt ten aanzien van vrouwen die het zoemhout in de rituele context te
zien krijgen. Dat betekent op zich een uitzondering in de wereld van dit
instrument dat diep met geslachts-totemistische
cultuurwaarden is verbonden.
(Lees verder hierover bij replica 6).
|
|
|
|
▼
|
|
|
XINGÚ, BRAZILIË
ETNOGRAFISCHE REPLICA
5. Matapu Tucupala
(de Aal)
naar traditioneel zoemhout van de Mehinaku-indianen, Xingu-gebied, Zuidoost-Brazilië
Phons Bakx, augustus
2009
tweezijdig beschilderd met waterverf/acryl op eikenhout, in rood-zwart-geel;
touw: hennep
afmeting: 52,5 x 5,4 cm - foto: Izz van Elk
Zoemhouten van de Mehinaku-indianenstam
beelden in principe altijd een vis uit, in dit geval een aal. In een heel
groot gebied binnen de Amazone geldt de vis als een symbool bij uitstek voor
de vruchtbaarheid. Het zoemhout heet matapu.
De loeiende toon van deze replica is
relatief laag, maar overweldigend luid vanwege de lengte
van de klankbron.
|
|
|
▼
|
|
XINGÚ, BRAZILIË
ETNOGRAFISCHE REPLICA
6. Matapu Pujia
(Karperzalm of
Matrinchã)
naar voorbeeld van traditioneel
zoemhout van de Mehinaku-indianen,
Xingu-gebied Amazone, Z.O.-Brazilië.
Phons Bakx, augustus
2009 – serienummer 030 - verf: tweezijdig beschilderd met waterverf en acryl
- houtsoort: eiken - touw: hennep - afmeting: 24,8 x 7,2 cm – foto: Izz van Elk
Mehinaku-indianenstam
beelden met hun zoemhouten altijd een vis uit, in dit geval is het de matrinchã, de karperzalm, direct
verwant aan de piranha. Eén van de meest bijzondere
parafernalia uit het Mehinaku-mannenhuis heet matapu,
een naam die zowel betrekking heeft op het zoemhout als op een woudgeest (apapnye) in dit deel van de Amazone.
Anders dan de Kauka-apapnye, de extreem vrouw-onvriendelijke geest van
de heilige fluiten bij de Mehinaku, wordt de aanwezigheid van de Matapu-apapnye
alleen in de late herfst geapprecieerd als het pequi-fruit rijp is en geoogst wordt.
In
die periode ondersteunen de eigenaren (de wekehe) van de pequi-boomgaarden
de voorbereidingen van het aankomende Matapu-ritueel door nieuwe
makers (petewekehe) aan te wijzen van
een partij nieuwe zoemhouten. Korte tijd verlaten zij het dorp om in het woud
hout te hakken voor nieuwe matapu’s. De objecten worden in de mannenhuizen ontworpen, gesneden en
beschilderd, meestal in visvormen die de traditie voorschrijft. Het maakproces
moetzorgvuldig verlopen, en ook het toekennen van de naam matapu mag eigenlijk alleen op dat
moment geschieden als het object klaar is voor ritueel gebruik. De naam matapu is ook bij de Waurá-indianen
ingeburgerd als eigennaam voor zoemhout.
We moeten het zoemhout van de Mehinaku eigenlijk opvatten als een soort
voertuig waarin de Matapu-apapnye tijdelijk
zijn huisvesting krijgt. De matapu
moet voor de Mehinaku awitsiri zijn,
dat wil zeggen: nieuw, schoon en perfect.
De klank van de
zoemhouten lokt de Matapu-apapnye
het dorp binnen, zodat dit wezen uit naam van alle dorpelingen eerst goed te
eten kan krijgen. Bij de komst van de Matapu-apapnye
willen de indianen ook verzekerd worden, dat de geest een goede gezondheid
aan hun kinderen schenkt (de Mehinaku rekenen speciaal hun kinderen als
bijzonder kwetsbaar voor deze Matapu-apapnye). Ook willen zij dat Matapu-apapnye de
vruchtbaarheid van alle pequi-boomgaarden bestendigd.
De opmerkelijke Matapu-manifestatie
kan naar onze opvatting zeker doorgaan als een intimidatie-ceremonie. Nadat
er zo’n 15 tot 20 zoemhouten gemaakt zijn, worden
deze aan koorden van zo’n 6
meter lengte bevestigd. De koorden hebben speciale
lusverbindingen die aan de top van 3 meter lange houten staken worden bevestigd
en rondgedraaid.*) (zie onderaan deze tekst)
|
|
|
De mannen hebben de vrouwen gewaarschuwd in
de huizen te blijven, want alleen dàn kan de Matapu-apapnye het dorp
binnenkomen. De simultane klank van al deze grote zoemhouten op het plein
werd omschreven als immens. De vrouwen is verteld dat het geluid niets meer
is dan de machtige spreekstem van de Matapu-apapnye, en de meesten van
hen zijn daar ook op ingetogen wijze erg van onder de indruk. De Matapu-apapnye
heeft lang niet die morbide en vervaarlijke
reputatie voor vrouwen als de Kauka-apapnye die heeft. Gebeurt het dat
een vrouw een matapu-zoemhout toch te zien krijgt, dan zal haar
lichamelijke constitutie alleen maar door een onduidelijke, bovennatuurlijke
bestraffing worden verstoord, bijvoorbeeld in het uitvallen van al haar haren
over een lange periode.
Terwijl de
zoemhouten als een bulderend spektakel boven het wijde dorpsplein rondloeien,
nemen de vrouwen in de huizen het er stilletjes van en gluren door de kieren
van de rietbedekkingen naar buiten. Na al die jaren hebben ze allang door dat
hetgeen hun mannen hen voorhouden niet een geest is
maar roterende objecten. En dit heeft de angst aanzienlijk bij hen
weggenomen, en zo slaan de vrouwen vanuit hun huizen de voorstelling met
waardering en verwondering gade. De mannen buiten zijn zich er terdege van
bewust dat de vrouwen ooggetuigen zijn van hun geheim rond het zoemhout en de
geest Matapu. De regels rond de ceremonie werden de afgelopen decennia
steeds onnauwkeuriger, met gevolg dat de Mehinaku-mannen niet langer staande
hielden dat het zien van zoemhouten voor vrouwen verboden was. Maar de
‘authentieke’ matapu-zoemhouten hielden zij strikt buiten het oog van
de vrouwen verborgen.
De intimidatie is
beduidend verzacht, maar het beeld van de tiranieke Mehaniku-man is daarmee
niet verdwenen, want als tijdens de klankceremonie van Matapu de vrouw
niet snel genoeg gehoorzaamt aan de schreeuwerige bevelen van de mannen,
wordt ze alsnog beledigd en hard uitgescholden. Aan de kant mag ze
tegenwoordig toeschouwen maar dan wel "gezeten op de armzaligste stoel
die er in huis te vinden is". Toch zijn het maar weinig Mehaniku-vrouwen
die het huis verlaten om van het geluidsspektakel te genieten, en zodat ze
volledig op de hoogte zijn van het mannelijke geheim. De ceremonie met het matapu-zoemobject
laat de Mehinaku zien dat het de man is wie de lakens uitdeelt tijdens de
rituelen, en ook laat het zien dat hij het is die alle uit te voeren acties
voorschrijft. Het is dan ook diezelfde Mehinaku-man die in staat is een
allerkrachtigst staaltje te tonen van een heel bijzondere Matapu-geluidsceremonie.
*) de
opgegeven maten zijn net als de gehele beschrijving, afkomstig uit:
Thomas Gregor, 1987, Anxious Pleasures - The
Sexual Lives of an Amazonian
People, maar leverden tijdens de proeven géén effectieve resultaten op.
|
|
|
▼
|
|
|
XINGÚ, BRAZILIË
ETNOGRAFISCHE REPLICA
7. Zunidor Kalapálo
naar voorbeeld van traditioneel
zoemhout
van de Kalapálo,
Xingu-riviergebied
Amazone, Mato Grosso, Brazilië
Phons
Bakx, augustus 2009
éénzijdig beschilderd met
waterverf/acryl op iepenhout,
touw: hennep
afmeting: 53,3 x 6,2 cm
foto: Izz van Elk
Er zijn geen betekenissen bekend
van de vis- of slangmotieven die hier links
in het rood met blok- en
bandmotieven zijn afgebeeld.
|
|
|
▼
|
|
XINGÚ, BRAZILIË
ETNOGRAFISCHE REPLICA
8. Zunidor Kalapálo
(schubbenmotief van
de Kurâ-Bakairi)
naar voorbeeld van traditioneel
visvormig zoemhout van de Kalapálo,
Xingu-riviergebied Amazone, Mato Grosso, Brazilië
Phons
Bakx, juli 2009 - éénzijdig beschilderd met
waterverf/acryl op dun eikenhout - touw: vlas
afmeting: 26,8 x 4,7 cm
foto: Izz van Elk
opmerking:
de ruitvormige motieven verwijzen naar de schubstructuur van een bepaalde
slang. Ze zijn overgenomen uit de vormgeving van de Kurâ-Bakairi-indianen,
eveneens uit de Xingú-delta, die dit soort ornamenten in grote dividualiteit
op de huid van vrouwen beschilderden.
|
|
|
|
▼
|
|
|
XINGÚ, BRAZILIË
etnografische replica
9. Aidije
naar voorbeeld van traditioneel
visvormig zoemhout van de Bororo
van rond 1890, Xingu-riviergebied Amazone, Mato Grosso, Brazilië (bron: Leonard Legters, missionaris)
Phons Bakx,
augustus 2009 - éénzijdig beschilderd met waterverf/acryl op beukenhout -
touw: vlas - afmeting: 37,7 x 7,3
cm-serienummer 046
foto: Izz van Elk
opmerking: Voor de Bororo
maakt het zoemhout een metafysische verbinding met de dood en de bijhorende
rituelen. Een gestorvene wordt eerst voor een tijdje midden in het dorp
begraven door hem met takken en twijgen toe te dekken. De stoffelijke resten
rotten dan gedeeltelijk weg. De hoofdplechtigheid van de dodencultus bestaat
uit het opgraven van de dode uit dit tijdelijke graf en onderwijl loeit het
zoemhout. Vóórdat de lijkresten worden verbrand, worden eerst beenderen en
knoken eruit gehaald. Als het vuur de lichaamsresten verteert, klinkt wederom
het geloei van het zoemhout. De gewonnen beenderen worden in de rivier gewassen
en van schilderingen en mozaïekfiguren voorzien en men plakt er ook kleurige
vogelveren op. Dan worden ze naar een diepte in een meer of in een
waterstroom vervoerd, waar men ze naar de bodem laat zakken. Er is onder de
Bororo géén vrouw aanwezig die aan deze dodenrituelen màg deelnemen, want als
de aidije (zoemhout) tevoorschijn
wordt gehaald en loeit, dan rennen in principe alle vrouwen het bos in of
houden zij zich in hun huizen verborgen, want zij weten dat hun aanwezigheid
voor hen zelfs levensgevaar met zich mee kan brengen.
Op dit moment leven er nog zo’n duizend
Bororo-stamleden in verscheidene dorpen.
|
|
|
▼
|
|
XINGÚ, BRAZILIË
etnografische replica
10. Aiğe
(zwaar gewicht)
naar voorbeeld van een traditioneel
zoemhout uit 1935 van de Orarimugu-doge
ofwel Oost-Bororo,
Xingu-riviergebied Amazone, Mato Grosso, Brazilië (bron: Claude Lévi-Strauss).
Phons Bakx, september 2009 – geschilderd op grenenhout, bestempeld met een ronde
kraal, voorzien van 2 gele veertjes en 2 witte pluisjes onderaan - afmeting:
100 X 18 x 1,9 cm
- gewicht: 1100 gram
– serienummer 047
foto: Izz van Elk
opmerking:
Het origineel kwam in bezit van de Franse antropoloog/filosoof Claude
Lévi-Strauss, een gebeurtenis die in Tristes
Tropiques door hem wordt beschreven. De afmetingen die Lévi-Strauss voor
sommige Bororo-zoemhouten opgeeft, neigen tot reusachtigheid: tussen de 30 en
150 cm.
Het is niet waarschijnlijk dat er met die allergrootste formaten ook nog werd
geslingerd.
Het geluid van het zoemhout wordt bij de Bororo gerelateerd aan de wind of
aan de bliksem en aan de donder, maar als rituele functie komt het zoemhout
het sterkst tot uitdrukking tijdens de dodencultus, waarbij het dan o.m. een
danser (aroe) begeleidt die een
grote mariddo-hoofdtooi draagt.
In zijn schrijfwerk ‘Din and Stench’ stelt Claude
Lévi-Strauss dat het zoemhout ongetwijfeld zijn symbolische betekenis
verkregen heeft vanuit “de wereld der verrotting”. Het instrument bootst de
schreeuw na van een monster dat bij de Bororo bekend staat als de Aiğe, en dat volgens hen in
moerassen en in de onderstroom van rivieren leeft, maar het is vooral een
mythisch dier dat misschien het meest weg heeft van een zwarte kaaiman. Maar
de mythische Aiğe komt bij de
Bororo tijdens bepaalde rituelen theatraal “uit het water” tevoorschijn,
meestal in de gedaante van een danser die van top tot teen onder de modder
zit en zich op vier ledematen voortbeweegt.
Het verhaal gaat dat bij de Bororo de jonge geestelijke leiders binnen de
stam pas voor het eerst van hun nieuwe roeping weet krijgen doordat zij in
een visoen of in een droom door de vieze Aiğe
worden omhelsd, zonder dat zij afkeer of angst voelen ten aanzien van de
weerzinwekkende stank van ontbonden lijken waarin het monster gehuld gaat.
Zoemhouten worden bij de Bororo altijd onder strenge restictie buiten het
gezichtsveld van vrouwen en kinderen gehouden, en daarom geschiedt het maken
en beschilderen ervan altijd binnen het Bororo-mannenhuis. Lévi-Strauss hierover:
“Wee haar, die een zoemhout zou zien: zelfs tegenwoordig nog [hij schrijft dit in 1935]
heeft ze alle kans te worden doodgeranseld.”
|
|
|
|
▼
|
|
 
|
XINGÚ, BRAZILIË
etnografische replica
11. Hori-hori Kamayurá
naar voorbeeld van
een traditioneel zoemhout van de Kamayurá-indianen,
Xingu-riviergebied Amazone,
Mato Grosso, Brazilië
Phons Bakx, september/oktober 2009 – geschilderd op
mahoniehout – touw: nylon – afmeting: 58 x 6,5 cm – serienummer 056
foto: Izz van Elk
vis- of slangvormig
ontwerp, dat in zijn oorspronkelijke
|staat alleen donkergroene met wit motieven droeg, wellicht betrekking
hebbend op een inheemse slangensoort
(vergelijk replica nr 3).
Het origineel was in ritueel gebruik onder enkel Kamayura-mannen, waarbij de
vrouwen gedwongen waren in hun behuizingen te blijven omdat zij het heilige
zoemhout niet mochten zien.
De loeiende klank werd vermeend de stem te zijn
van de scheppingsgeest en soms van
een andersoortige natuurgeest.
|
|
|
▼
|
|
XINGÚ, BRAZILIË
etnografische replica
12. Hori-hori Piranha
naar voorbeeld van een traditioneel zoemhout (hori-hori)
bij de Kamayurá-indianen,
Alto Xingú-gebied Amazone, Brazilië
Phons Bakx,
september 2009
serienummer 060
acrylverf op onbekende houtsoort
kleurstelling naar eigen inzicht,
vanwege een zwart/wit werkvoorbeeld
touw: turkoois gekleurde vlas -
afmeting: 24,8 x 3,8 cm
foto: Izz van Elk
refereert aan de slangenhuidmotieven
die de Kamayura ook vaak
op de eigen huid uittekenen
|
|
|
|
▼
|
|
|
XINGÚ, BRAZILIË
etnografische replica
13. Hikutaha Zunidor Kalapálo
naar voorbeeld van een traditioneel
zoemhout
bij de Kalapálo-indianen,
Alto Xingú-gebied
Amazone, Brazilië
Phons Bakx, september 2009 – acryl/waterverf op
beukenhout in naturelle staat - touw: vlas
afmeting 33,4 x 5,4 cm - serienummer 051
Het zoemhout vertoont de
waterdier-symbolen
die van belang zijn voor de totem van
een bepaalde Kalapálo-clan:
één schildpad, twee vissen en één slang
|
|
|
▼
|
|
XINGÚ, BRAZILIË
ETNOGRAFISCHE REPLICA
14. Xiriviru Piranha
naar voorbeeld van een traditioneel
zoemhout bij de Mehinaku-indianen,
Alto Xingú-gebied Amazone, Brazilië
Behalve zunidor of matapu heet het zoemhout bij
de Mehinaku ook xiriviru
Phons
Bakx, september 2009 –
serienummer 048
verf: tweezijdig, acryl/waterverf houtsoort: magnolia / tulpenboom
touw: dubbel handgeslagen vlas - afmeting: 48,3 x 9,2 cm
Opmerking: de motieven die de Mehaniku
als ornament gebruiken, zijn abstraheringen van huidtekeningen van slangen
die in de Xingú-delta leven. Bij deze replica zijn die patronen met de
scherphoekige tand-ornamenten van de piranha
vermengd, zijn direct verwant aan de matrinchã
of karperzalm (replica nr 30).
Dit zoemhout is vanwege de breedte van meer
dan 9 cm
erg laag van toon.
De Mehinaku-dorpsbewoners wijden zich erg veel aan deze vorm van mathematische
esthetiek, die ze dan in allerlei materialen en in verschillende disciplines
doorvoeren: op keramische potten, als sieraad op het menselijk lichaam, op
zoemhouten, op uitgehouwde zitbanken, op de balken in huis enz.
De piranha-tandsymbolen verschijnen
als ontwerp op bokalen, schalen en zoemhouten maar ze worden ook achterop de
rug geschilderd van bijvoorbeeld worstelaars. Tot een bepaalde hoogte hebben
die tand-symbolen een speciale betekenis, afhankelijk van leeftijd, geslacht
of van het gegeven of iemand kampioen-worstelaar, hoofdman of sjamaan is.
|
|
|
|
▼
|
|
|
AMAZONE
etnografische
replica
15. Ye’lo Oguõdo
naar voorbeeld van een traditioneel (gedeeltelijk afgebroken) zoemhout
met een menselijke gestalte van de Kurâ-Bakairi-indianen (= zonen van de zon), Bakairi-land en Santana, Xingú-rivierdelta,
Mato Grosso, Brazilië (bron: Otto Zerries)
Phons Bakx, december
2009
serienummer 075
foto: Izz van Elk
|
|
|
▼
|
|
XINGÚ, BRAZILIË
etnografische replica
16. Aiğe
naar voorbeeld van drie tekeningen
van een klein traditioneel zoemhout van de Orarimugu-doge ofwel Oost-Bororo,
Xingu-riviergebied Amazone, Mato Grosso, Brazilië
( bron: Bethe Hagens)
Phpns Bakx, november 2009, acrylverf op hout
Serienummer 082 - foto: Izz van Elk
het zoemhout verwijst
naar
een mythologisch riviermonster
|
|
|
|
▼
|
|
♀ ♂
|
XINGÚ, BRAZILIË
etnografische replica
17. Matapu Teneru & Matapu
Erináu
replica’s naar een
traditioneel voorbeeld
van een zoemhoutkoppel,
gedefinieerd als ‘vrouw´ & ‘man’ bij
de Waurà-indianen, Xingu-riviergebied,
Mato Grosso, Brazilië (bron: internet).
Phons Bakx, december
2009 - serienummer 035
|
