Schrijversonderwerp 5 : 2 juni 2023

door Phons Bakx
Ik was 25 jaar toen ik een treinkaart voor een week lang reizen door Nederland námaakte. Van leeftijdgenoten uit de twee grootste Walcherse steden had ik gehoord dat er geld te besparen viel, als je een gebruikte oranje weekkaart van tachtig gulden door een volledig gelijkende nieuwe kaart verving, die de geldigheid bezat van één enkele reisdag. Je was dan heel wat goedkoper uit. Alles wat je moest doen, was het datumvenster van beide oranje treinkaarten uitsnijden, en het datumvenster van de dagkaart overbrengen naar het vrijkomende datumvenster van de weekkaart. Oranje treinkaarten werden in de jaren ‘80 nog aan de ns-loketten verkocht, maar niet lang daarna zouden ze door nieuwe ontwerpen worden vervangen. Maar in de tijd waarover ik nu spreek, lag de mogelijkheid nog open om die oranje kaarten te vervalsen door ze te verwisselen op de manier die ik reeds aangaf. Je moest van tevoren wel nauwkeurig plannen op welke dag(en) je wilde reizen, zodat je zo’n dagkaart wel met het oog op de juiste toekomstige datum kon aanschaffen. Op deze manier kwam de vervalsing het beste tot zijn recht. Maar ik zag dat er vrij veel prutswerk met plakband mee gepaard ging. Bovendien moest iemand voor zichzelf ook het vertrouwen goed zien te behouden, om met zo’n bewerkte kaart toch geloofwaardig het spoor op te kunnen. Een en ander bekijkend vond ik dit gesleutel en gestoei met een scheermesje en plakband helemaal niet aantrekkelijk om het zo uit te voeren. Het kwam niet waardig genoeg op me over om op zo’n manier met dit eindresultaat op pad te moeten gaan. Al die tijd voordien had ik me ruimschoots bezig gehouden als beeldend kunstenaar – want dat wilde ik namelijk worden - en allicht daardoor hield ik op dit soort praktijken juist een andere visie erop na. Daarbij was ik zijdelings ook geïnteresseerd in de druktechniek en het grafische vak en het grafische ontwerp van de oranje ns-weekkaart viel daar onder. Daarom kon volgens mij, een vervalsing als ‘ars simulata’ zoveel fraaier worden gemaakt, en er ook heel wat authentieker uitzien.
De unieke weekkaart, oorspronkelijk in formaat 103 x 59 millimeter. Bepaalde subtiele kleurtjes, onder meer van de blauwe ballpoint, blijken na al die jaren lichtelijk te zijn verschoten (coll. Ph. Bakx)	In de eerste week van augustus 1981 lag er voor mij een korte reisvakantie in het verschiet naar Vlieland. Ik was uitgenodigd om een paar dagen naar dat waddeneiland te komen, mits ik het traject Middelburg-Harlingen eerst per trein aflegde, om daarna de veerboot in Harlingen naar Oost-Vlieland te nemen. Vooraf had ik besloten om een gebruikte weekkaart van de Nederlandse Spoorwegen in zijn geheel en op ware grootte en op wit kartonpapier na te maken. Een forse werkopdracht die ik mezelf oplegde. Het reizen op oranje treinkaarten ging vergezeld van een geldige identiteitskaart met pasfoto. Voor mij gold het nummer BG 6430 . Ik wilde de weekkaart graag zodanig maken dat niemand hem van echt zou kunnen onderscheiden, althans niet op het eerste gezicht. Maar dat was makkelijker gedacht dan gedaan! Dit streven stond voorop omwille onderweg niet in de kraag te worden gegrepen. Maar om een kopie helemaal exact zo na te maken, zoals een kaart zich precies aan het oog presenteert, was eigenlijk niet mijn werkstijl. Een of meer kleine afwijkingen zouden het ontwerp alleszins meer maken tot een kunstenaarsprodukt vanuit een eigen unieke hand. Naarmate de voltooiing van de kaart naderde, vond ik het maken van een exacte kopie eigenlijk steeds minder belangrijk worden. Met de minuut groeide het vertrouwen dat ik met deze kaart er goed doorheen zou komen. Mijn nabootsing verdiende het om op zijn minst een ‘ludiek rafelrandje’ te krijgen. Op de afbeelding bij deze tekst valt voor de kijker nog wel een en ander na te gaan.
Er is duidelijk te zien dat ik zoveel mogelijk met zwarte mecanorma-wrijfletters heb willen werken in zover ik de juiste typografieën in huis had. Ik had al een flinke stapel verzameld (en na 42 jaar heb ik ze nog steeds!), omdat ik me vaak bezighield met het ontwerpen van illustraties voor briefhoofden, notablokjes, visitekaartjes, boekpagina’s en dergelijke, maar ook voor zelf uitgedachte zwart-wit pentekeningen. Misschien onnodig om mensen er aan te herinneren dat het kaartoppervlak fel oranje van kleur was. In dat fel gekleurde kaartoppervlak moesten drie langwerpige venstertjes in wit worden uitgespaard. In alle drie witte venstertjes van mijn voorbeeld stond in kleine oranje letters gedrukt, steeds herhaald, naast en onder elkaar: nederlandse spoorwegen. Dat werkje moest ik strikt met een kroontjespen en ecoline zien te klaren, want ik had geen oranje wrijfletters. Doordat ik ecoline gebruikte, mocht de weekkaart tijdens de treinreis ook onder geen beding nat worden, want ecoline-inkt was namelijk niet watervast.

Typografische details Ik weet me te herinneren dat tijdens het maken van de weekkaart, er een soort ballorigheid in me ontstond. Iets van: ach, het kan me ook niet zoveel schelen. Want ondanks de correcte, strakke vorderingen van het unieke exemplaar, wilde ik mezelf al helemaal niet meer houden aan de strakke herhalingen van het schrijfwerk met de kroontjespen en de oranje inkt. Wat was het gevolg? In oranje ecoline schreef ik willekeurig naast en onder elkaar: nederlandse spoorwegen belgische spoorwegen noorse spoorwegen zweedse spoorwegen deense spoorwegen duitse spoorwegen en ga zo maar door, zowat heel het Europacontinent af. De zekerheid aan mijn kant bleef staande dat ik hierdoor echt niet door de mand zou vallen, want al de zwarte letters die er alsnog overheen moesten worden neergezet, trokken toch altijd eerst alle aandacht van de lezer naar zich toe. Iemand moest wel heel erg goed op de onderliggende oranje typografieën letten om de onregelmatigheden in de drie venstertjes op te merken. Rechts, direct onder het grote datumvenster, ontstond uit mijn handen een gitzwarte cijfercode die ik er zorgwekkend schommelig en onevenwichtig uit vond zien. Daar was ik dan weer wel huiverig voor. Die heb ik dan ook vrij lang zitten corrigeren totdat die cijfers voor het oog iets strakker in hun rondingen werden. Ja, hierop – zo vulde ik dat ter plekke gevoelsmatig in - zou ik kunnen worden gepakt. Als iemand zich iets langer dan nodig op de vormgeving van die zwarte cijfercode zou concentreren, dan zou die beslist doorkrijgen dat er iets wiebeligs met die cijfers aan de hand was (en hoogstwaarschijnlijk ook met de hele treinkaart). De grootogende datum ¬7¬AUG 81 zette ik neer met de streken van een puntig penseel in een ietwat vaalgrijze tint. Deze datum moest sterk gelijken alsof-ie in één mechanische beweging door een rubberen stempel erop neer was gestampt. De begindatum ‘01.08.81’ moest goed lijken vanwege zijn violetblauwe drukinktinslag met de juiste datum. Ik was trots op de geslaagde nabootsing van de mechanische violetblauwe drukinktinslag bij het in te vullen geldbedrag ‘- 80.00 353’. De echtheid kwam zeer goed tot uiting doordat het geldbedrag zo authentiek mechanisch met één klap net iets buiten de kaderlijnen van het prijsvenstertje was ‘ingeslagen’. Mooier en echter dan dat kon volgens mij niet. Dat maakt zo’n kaart helemaal af. Het onderste venster verdeeld in zeven blokjes was gewoon een kwestie van strak lijntrekken en het met een blauwe balpen invullen van de code BG 6430 die op mijn treinpas vermeld stond. Als de achterkant van de kaart zou worden geïnspecteerd, dan was ik wel direct de pineut, want in mijn geval was er enkel maar een blanco achterzijde te zien met een paar getekende inktkrabbeltjes, wat zeker niet het geval was bij de authentieke ns-weekkaart. Ik heb met het reizen op deze kaart mezelf tachtig gulden cadeau gedaan. Maar het ging me allang niet meer om het geld. Het ging om het maken, de kunst en de lust van het nàmaken. Ik besloot om op deze reis mezelf een extra aan burgerlijke netheid toe te kennen, waar het mijn persoonlijke verschijning betrof. Speciaal voor de heenreis naar Harlingen, maar later die week ook weer terug, droeg ik een crèmekleurig overhemd gedecoreerd met een groenkleurige plastron, waarbij ik een onopvallend colbertje droeg. Ja, die aankleding hoorde eveneens bij deze vervalsingsactie. Ik zag er een beetje uit als een heertje, of was het soms meer – zoals men bij Interpol placht te zeggen - een ‘gentleman boef’? Ook al was ik het niet gewend, dit treinuitje verdiende dit soort aangepaste aankleding wel. De serene rust van een treinreis over lange afstand die over me heen kwam, werd tijdens die reis natuurlijk flink verstoord doordat er een conducteur langskwam, die - niet meer dan dat - mijn kaart even wilde inzien. Ik herinner me dat het allemaal mannen waren, geen vrouwen. En waarover zou ik me in hemelsnaam raar moeten voelen? De man deed gewoon zijn werk. Ik liet hem mijn kaart zien. Overigens waren die conducteurs wel mijn kijkpubliek waarvoor ik die kaart speciaal had gemaakt, en eigenlijk voor niemand anders. Daarom zou de treinkaart later als kunstwerkje aan de muur de titel meekrijgen: «Langs Zeven Conducteurs». Volgens mijn telling is het met deze heen-en-weer reis door Nederland over twee afzonderlijke reisdagen, zeven keer goed gegaan. Ik kreeg drie kaartcontroles op mijn heenreis, vier op de terugweg. En wat zou het geweest zijn als ik alle zeven reisdagen allemaal had benut? Aan de speciale benepen emotionele spanning die eraan ten grondslag ligt, zal ik nooit wennen. Ik moet toegeven dat ik tijdens mijn reis nu en dan wel mijn eigenzinnige spitsvondigheden als kunstenaar vervloekte. Dat schijnt bij een goed uitgevoerd vak eenmaal te horen. Als mondharpspeler deed ik dat later ook, als ik op de bühne voor een publiek stond. Onwennige nervositeit laat zich wel vaker op die manier vertalen. Mijn laatste reisdag Onvergetelijk was de ontmoeting met de zevende en laatste conducteur op 7 augustus. Rijdend in de richting Zeeland zat ik met een groepje (van mogelijk vijf) mensen bijeen in het in- en uitstapportaal van de trein op zo’n houten uitklapbare zitplaats. Ik herinner me dat van alle aanwezigen ik de laatste was waar de conducteur aan vroeg het vervoersbewijs te mogen zien. Hij bekeek mijn kaart met mijn pas en keurde alles goed. Er werd in die tijd op dit soort kaarten niet geknipt of extra gestempeld. En de kaart zat ook in een plastic hoesje verpakt. Natuurlijk had die laatste conducteur voor mij direct mogen doorlopen, maar dat deed hij niet. Hij stapte eerst wat achteruit en kwam nogmaals op me af. Terwijl hij nog eens op mijn kaart wees, zei hij dat mijn weekkaart morgen (8 augustus) niet meer geldig zou zijn. Iets om zomaar even te onthouden. Als ik op het laatste moment door hem betrapt zou zijn, dan zou daar een handvol mensen onmiddellijk getuige van zijn geweest.
De bijhorende reispas met pasfoto uit 1980	Later gaf ik in Middelburg graag enig gerucht aan mijn geslaagde clandestiene onderneming, waardoor het ook met enige reuring onder mijn leeftijdgenoten en anderen opleefde. Ik kreeg bestellingen aan mijn kraam, want iedereen wilde voor weinig geld graag eens een week door Nederland reizen. Daartoe bleek ik kennelijk een optimale gelegenheid te bieden. En dan bemerkte ik wel dat het valsmuntertje in mij het niet heeft willen winnen van de ludicus, en ik verkocht iedereen die bij me bestelde, een vriendelijk en liefdevol ‘nee’ met gratis glimlach erbij. Aan zoiets valt gewoonweg niet te beginnen. En zodoende kon ik deze treinreis ook blijvend herinneren als een leuk en uniek avontuur, maar wel met een emotionele spanning waarop ik niet zit te wachten. Ik hou er gewoon niet van en daarom heb ik ook nooit meer zo’n tweede kaart nagemaakt.
Onverwacht staartje Ongeveer twee jaar ná deze reis verbleef ik op een avond op een feestje in Amsterdam-West, naar ik meen in de Planciusstraat. Op dat feestje ging onverwachts het gerucht rond over mijn zelfgemaakte treinkaart. Waarom speciaal dan en daar? Omdat er namelijk twee jonge ns-conducteurs en één ns-lokettiste op dat feestje aanwezig waren, die door de huisbewoners attent op mijn ns-tekenhandwerkje waren gemaakt. En dat niet alleen, de tekenaar was zelf in huis. Ik dacht ook dat er een dun kunstboekje in huis aanwezig was, waarin een aantal van mijn tekeningen en schilderijen afgebeeld stond, waaronder in zwart-wit ook mijn treinkaart. Ik werd voorgesteld aan enkele ns-medewerkers die dit soort grappen erg konden waarderen en dit ook verdroegen. De aanwezige lokettiste nodigde me vanwege die treinkaart zelfs uit om de eerstvolgende dag, voordat ik naar Zeeland afreisde, eerst even langs haar loket op het Centraal Station te komen, wat ik uit een soort beleefdheid ook gedaan heb. Daar overhandigde ze me een circulaire met de nieuwe tarieven, tabellen en al dergelijke. «Da’s handig voor je…», zo zei ze me, «in verband met je eerstvolgende treinkaart.»

LANGS ZEVEN CONDUCTEURS werd als afzonderlijk hoofdstuk gepubliceerd
in het grote boek ‘Eens de jonge Zeeuw’, Deel 4 - p. 2023 - 2026

Tekst gelezen en je wilt een reactie geven…, graag
phonsbakx@gmail.com

MEER SCHRIJFONDERWERPEN
(allemaal onderling verbonden)

VOOR MEER SCHRIJVERSONDERWERPEN KLIK HIER