ijsrijders over de DamscheVaart

Het lange afstandschaatsen tussen de Zwinsteden

perspectief op een oude traditie

door Phons Bakx

De Damsche Vaart, liggend tussen Sluis en Brugge.

Mijn moeder Marie-Madeleine Bakx-Clyncke schreef dat haar eigen moeder Jette Clyncke-Maenhout in de winter

van 1937 met een kraam op de dichtgevroren Damsche Vaart (tussen Sluis en Brugge) stond, om er zelfgemaakte

warme chocolademelk aan de schaatsers te verkopen die in Sluis aankwamen. Daarnaast was haar moeder ook

bij het organisatiewerk betrokken dat zich bezighield met het ‘lange afstand’-schaatsen tussen de Zwinsteden Sluis,

Hoeke, Monnikerede, Siphon, Damme en Brugge. Dit vond nog in een tijdsgewricht plaats waarin er amper sprake was

van een ‘wedstrijd’, zeker vergeleken met de organisatie-opzet van ná 1945. Op het 17 km lange kanaaltraject, dat

dan twee keer gereden moest worden, dus heen en weer, werd de wedde eigenlijk nooit op de schaatssnelheid van

het individu ingezet, maar juist op zijn doorzettingsvermogen. Het ging er niet om wie als eerste aankwam, maar dàt

iemand aankwam. Dat alleen al duidde erop dat de tocht eigenlijk alleen maar gereden werd als de winterse

omstandigheden het meest bar en guur waren, met andere woorden: wanneer men er zeker van was dat het ijs

over het hele traject dik genoeg was (16-20 cm) om het gewicht van een volwassen mens te houden. Vanaf 1950

zou het wedstrijdelement voor de ijsrijders op de Damsche Vaart worden opgevoerd, en werd de individuele snelheid

op het heen-en-weer traject bepalend.

Het jaar waar mijn moeder naar verwees was 1937, en dat viel nog net binnen het interbellum, als de Damsche

Vaart tussen Sluis en Brugge zich nog als één ononderbroken kanaaltraject laat bemeten. Eén kilometer daarvan

was Nederlands ijs, de overige zestien lagen op Belgische wateren. Bij wijze van uitzondering moet het kanaal

dat jaar ook voor een korte periode helemaal dichtgevroren zijn geweest.

Binnenscheepvaart

Wat opvalt in het georganiseerde schaatsspektakel tussen de twee uitersten Sluis en Brugge, is het gegeven dat

de winterse ijsvorming op het wateroppervlak van de Damsche Vaart vóór 1940 zoveel vaker open werd gehouden

vanwege de veerdiensten en binnenscheepvaart, alsook nog – zij het heel wat vroeger voordien - voor de aangetrokken

barges-vaart tussen Sluis, Damme en Brugge. Vanaf 1862 zou er via de Damsche Vaart een dagelijkse dienstlijn

van personenvervoer tussen Sluis en Brugge van kracht gaan.¹ Ook de landbouwsector en de regionale steenbakkerijen

profiteerden ruimschoots van het Damsche vaarwater als deze ‘s winters vrij van ijs bleef. Vanzelfsprekend droeg

de binnenscheepvaart er het meest aan bij dat een dergelijk winters schaatsspektakel tussen de Zwinsteden

niet door kon gaan. Maar daar blijken dan toch uitzonderingen op te hebben bestaan, en kennelijk was de winter

van 1936 op 1937 daar een van.

IJsrijders over de Damsche Vaart, zevende wedstrijdeditie, anno 1986: groepsvorming

noodzakelijk om enigszins in de luwte van een snijdende wind te kunnen blijven.
(foto: Facebook – Jan Goedbloed, Herinneringen aan Sluis, 8 mei 2023)

Na de maand mei 1940 kwam er een drastische verandering in de kanalisatie tussen Sluis en Brugge, want

terugtrekkende Franse militaire genietroepen bliezen ter hoogte van het Vlaamse buurtschap ‘De Siphon’

eerst de aanwezige kanaalduikers op van twee andere kanalen die op die plek de Damsche Vaart onderdoor

kruisten. De detonaties onder water waren bedoeld om de Duitsers het oprukken te verhinderen, zodat zij via

deze kanalen hun oorlogsmaterieel niet dieper België zouden kunnen inbrengen. Het directe gevolg was dat de Damsche

Vaart in de eerste oorlogsmaanden zo goed als helemaal leegliep, wat zeker te bemerken is geweest in het

droogvallen van het kaaigebied in Sluis. Later nog in dat eerste oorlogsjaar, werd bij ‘De Siphon’ een

dwarsdam ingeworpen die allicht tot doel had dat de Damschevaart niet blijvend leeg zou lopen. De

dwarsdam is vervolgens daar nooit meer weggehaald.

◄ Complete droogval van de Sluise kaaien als gevolg van de detonaties in mei 1940 bij ‘De Siphon’. (foto: datum juni 1941 – Facebook/Jan Goedbloed, april 2023)

De ingeworpen dwarsdam in het kanaal Sluis-Brugge bij buurtschap De Siphon blokkeert sinds 1940 voor

schepen een definitieve doorgang naar de stad Brugge. (foto: © Google Earth, 2023 - opname: maart 2021)

Ter correctie van grillige waterwegen

Hoogstwaarschijnlijk heeft er vroeger onder de West-Vlaamse bevolking altijd voldoende animo bestaan,

om in het dichtgeslibte Zwingebied tussen afzonderlijke locaties winterse ijsevenementen te laten plaatsvinden,

zoals het schaatsen van lange afstanden. Alleen vonden deze uitdagingen dan nog niet plaats op de verschillende

uitgegraven kanaaltrajecten tussen de Zwinsteden. Het is aannemelijk dat in de eerste helft van de negentiende

eeuw deze traditionele schaatstocht over de langere afstand nog niet eens bestond, daar het graven van de

Damsche Vaart pas vanaf 1811 zijn aanvang zou nemen als een uit te voeren opdracht van Napoleon Bonaparte.

Toen hij in 1815 definitief werd afgezet, waren de kanaalgravers toch nog tot het dorpje Hoeke doorgedrongen.

Een jaar later was men vanuit Damme in staat om via het nieuwe kanaalwater het Fort Sint-Donaas te bereiken.²

Pas veel later, rond 1851, zou er voor het eerst sprake zijn van een voltooid en open vaartraject tussen Brugge

en Sluis. En voor die gelegenheid werd nabij het oude fort ‘Stenen Beer’ in Sluis – als dat het obsolete Brungheers

niet was - een steiger opgebouwd waar allereerst de barge-trekschuiten konden aanmeren en waar de nodige

opslag werd gefaciliteerd. - In de jaren ’40 van de twintigste eeuw, wanneer Petrus Boes en Andrea De Mauw,

de Pasdamstraat in het Pas van Sluis eerst voorgoed achter zich lieten om domicilie te kiezen in de boerderij

tussen ‘Stenen Beer’ en het voormalige Brungheers, kon Petrus Boes daar ter plekke nog gebruik maken van

het oude, zogeheten ‘barsekot’ oftewel het ‘barge-kot’, wat daar nog als rudiment overeind stond vanuit de tijd

dat de schuiten door de Damsche Vaart werden aangetrokken.

IJsrijders passeren spectaculair een lage brugoverspanning bij Hoeke, bekend als de brug van de Oude Westkapellestraat (stase: focus/WTV 1997)

Oudeeuws ‘glissen’

Wat de oudere dateringen aangaat van het afstandsschaatsen in dit deel van Vlaanderen, valt niet uit te sluiten

dat zo’n traditie zelfs terugreikt tot in de zestiende eeuw. Want Bruegel de Oude - en met hem ook andere

schilders en graveurs – spiegelt ons winterlandschappen voor, waarin de zuidelijke bewoners der Lage Landen

maar al te graag het winterijs van grachten, watergangen en geïsoleerde kreken opgingen omwille van onderling

te delen ijsvreugde. Van die kreken kunnen zeker een aantal tot de oude geografie van het grillige, dichtslibbende

Zwin worden gerekend. Bruegel’s mensen laten massaal zien dat ze zich aangetrokken voelen tot de magische

transformatie van het buitenwater tot een dik ijsoppervlak, waarop ze priksleeën, slieren en vooral ‘glissen’

(schaatsen), totdat men tot ontsteltenis ook wel eens volledig onderuit kon gaan. Verpozingen op het ijs

werden in het taalidioom zelfs als stijlfiguren ingezet om uitdrukking te geven aan de onvastheden en

onzekerheden in de ‘gladheid’ van het menselijke bestaan. Uit enthousiasme kwamen er ijsspelen in zwang,

zoals het ‘clootschieten op ijs’ en het ‘ijscolven’. En als, ijs-en-weder-dienende, de barre winterse kou over

de West-Vlaamse polders het toeliet, dan lokte dat onder de mannelijke streekbevolking alleszins de allerstoerste

lieden naar de bevroren waterkant, waar zij onder de eigen ledematen ‘botten’ en ‘glissen’ onderbonden om te

schaatsen zover en zolang men maar wilde. Er hoeft niet aan te worden getwijfeld of het lange afstandschaatsen

als oudeeuws volksgebruik tijdig opgeld heeft gedaan, maar het blijft wel de vraag wanneer dat in het onrustig

beweeglijke landschap van Zwin en Leugenzwin van kracht kon gaan, zeker in de tijden wanneer er kanalen

werden gepland en uitgegraven ten gunste van de waterafvoer van industrieën en polderdrainages, maar zeker

ook ten behoeve van de regionale binnenscheepvaart. De aanleg van de Damsche Vaart kan in dit opzicht zeker

worden opgevat als een uiteindelijke correctie op de her en der verspreid liggende, verouderde vaarwegen, die

niet doeltreffend waren om nog lang te worden bevaren. Dat had Napoleon Bonaparte dus in de gaten.

Het onderbinden van ‘botten’, ‘glissen’ en ‘schaverdijnen’, alsook de prikslee voor een kind, zittend op de onderkaak van een paard (links). Illustraties van zestiende-eeuwse menselijke activiteit op het ijs in de zuidelijke Lage Landen (schilder- en gravuredetails uit de school van Pieter Bruegel de Oude, Brabant/Antwerpen)

Terug naar 1937, waar mijn grootmoeder ergens bij de kaaimuren van Sluis op het ijs stond. Deelnemers aan

het heen-en-weer parcours deden dat op één en dezelfde dag en, zoals welgemeend, met het winterweer

op zijn guurst. Al ging het in de eerste plaats er niet om ìp d’n scavverdiens [op de schaatsen] de hoogste

verplaatsingssnelheid af te leggen, indien iemand het lukte de totale afstand van 34 km in twee uur te behalen,

dan werd hem dat als een topprestatie toegekend. Want de koude wind over het polderlandschap zorgde

ervoor dat het ijs niet altijd even makkelijk begaanbaar en betrouwbaar was.

Toen oma Jette deels bij deze schaatsorganisatie betrokken was, functioneerde zij met haar kraam

op het ijs als een rust- en keerpunt voor de schaatsers die uit de richting Brugge of Damme kwamen aanrijden.

Vandaar dat zij zelfgemaakte warme chocolademelk aan hen serveerde. Er is beweerd dat tijdens de rustpauze

op de kades van het stadje, ook heus heel wat geneverdrupkes achterovergeslagen zijn om de moed erin te

houden. Maar de ware kracht en stoerheid bij de schaatsmannen zat hem natuurlijk wel in het aanvaarden van

de lange barre terugweg, ook al hadden ze zichzelf beneveld.

De terugtocht bewijzen

Daarnaast gold het als een oud-Hollandse en oud-Vlaamse gewoonte, dat een schaatsrijder of sc’ôaverdiener

op zijn terugweg een tastbaar merkteken met zich mee zou nemen om bij thuiskomst het bewijs te laten zien

dat hij de lange afstand over ijs inderdaad had afgelegd. En die gewoonte gold zeker ook voor het

grensoverschrijdende schaatsparcours tussen de Zwinsteden. Zowel in de beide vroegere Hollanden als

in het Vlaanderenland, werden op het keerpunt witte kleipijpjes aan de schaatsers verhandeld, meestal

onder de naam ‘Gouwenaars’. Onder de Bruggelingen genoten ze de naam Klietepuup’n.

Waarom koos men voor het schaatsen speciaal een kwetsbare, kleigebakken pijp uit? Het antwoord

verluidt dat de krul- of steelpijp, als deze onbeschadigd bleef, het meest zichtbare bewijs aantoonde dat

men van een vaardige schaatser kon spreken die onderweg nergens op het ijs terecht was gekomen,

want bij een val hielden de kwetsbare pijpen het absoluut niet heel. Vooral de oudere langwerpige pijpen

van soms 15-20 cm lengte braken zeer gemakkelijk. Pijpenmakers speelden op de jaarlijkse schaatsgewoontes

in en produceerden uit klei witte pijpjes die ze eerst in een ronde lus ‘knoopten’ alvorens ze af te bakken.

Ze staken beduidend minder ver uit en ze liepen minder snel breukschade op bij een valpartij.

Een Gouwenaar krulpijp van gebakken klei, behorend tot de Hollandse-Vlaamse lange-afstand schaatstraditie (foto: Wim Eggermont) De ouderwetse Jan Hagel-kruidkoek (foto: Facebook - bakkerij Kok, Schoonhoven)

Het tweede attribuut voor de terugtocht functioneerde meer als een streek- of dorpsgebonden bewijs. Als teken dat

de schaatsafstand door iemand voltooid was gereden, moest de schaatser een (kruiden)koek meenemen, inheems

aan het dorp of stadje dat als keerpunt was bezocht. Zo had elke leefgemeenschap vanouds hiervoor zijn eigen

bakkersrecept. Voor Sluis gold het recept van de ‘Jan Hagel’-kruidkoek, dat volgens sommigen uit de streek

vollediger vermeld moest worden als ‘Jan Hagel en zijn maat’*). Waar ‘maat’ dan betrekking op had, is me niet

bekend. In het midden van de twintigste eeuw werd deze Sluise kruidkoek gebakken door bakker De Hullu, nadien

voortgezet door bakker Wim Ohms in zijn bakkerij in de Kapellestraat. Toch laat de vroegere overlevering zien

dat deze kruidkoek niet alleen maar in Sluis werd gemaakt en verhandeld.

Wat deed mijn grootmoeder Jette nog meer in geval zij de halfverkleumde schaatsers aan haar kraam ontving?

Naar vrije keuze van de schaatsers, kochten ze aan haar kraam zo’n krulpijp of een traditionele platte ‘Jan Hagel’,

en vaak genoeg allebei, want ze golden als twee aparte bewijzen. Ter plaatse naaide zij de witte, kleien krulpijp

aan de muts van de schaatser vast, of om het even aan elk ander kledingstuk dat men aanwees. Kocht de schaatser

een ‘Jan Hagel’, dan wikkelde zij die in wit papier en bond het als een pakketje met rood-wit-blauwe textiellinten

op, kruislings over rug en schouder van de schaatser. Volgens traditionele regel kon de schaatser met die attributen

aan zijn lichaam aan zijn terugweg beginnen.

Later zou het voor de deelnemers aan de schaatstocht over de Damsche Vaart gelden, dat ze een inschrijfkaart bij zich hadden, die onderweg en op het keerpunt van inktstempels werd voorzien. Hiernaast de deelnemerskaart met zeven stempels van Wim Eggermont, gereden op zijn totaalparcours van 12 januari 2009: Sluis-Hoeke-Damme-Brugge-Damme-Hoeke-Sluis. (foto: W. Eggermont) Onder: het laatste stuk tot de finish in Sluis (stase: focus/WTV 1997)

Veel later, mogelijk al eindjaren ’50, maar zeker in de beginjaren ’60, namen mijn vader Sjaak Bakx en

zijn zwager Frans Clyncke junior, samen met Robert De Clerck de taak van oma Jette over in het serveren

van warme chocolademelk op het ijs. Daarnaast serveerden zij ook nog warme erwtensoep. Als kind

heb ik hen er nooit over gehoord dat zij een schaatser zo’n kruidkoek op de rug hielpen aan te binden

of wat dan ook. Al hoorde ik mijn moeder vertellen over de tijd waarin de krulpijpjes aan de schaatsmutsen

werden genaaid, ik had niet de indruk dat mijn vader en mijn oom die pijpjes nog verkochten, laat staan dat ze

die ter plekke aan de kleding vastnaaiden. Allicht was in de beginjaren ’60 de tijd van de witte kleipijpjes

nog niet voorbij, als kind heb ik ze toch niet vaak meer op de kleding van de ijsrijders zien zitten.

Het gebeurde dat mijn vader uit de verkooppartij nog wel eens een ‘Jan Hagel’ uit zijn kraam overhield en

die vonden mijn zus en ik ’s anderendaags terug op onze ontbijttafel.

Anneke en ik waren daar nooit blij mee, want ze waren taai, hard en grof en bevatten te weinig zoet

om ze als kind lekker te vinden. Dat was geen eten voor jonge kinderen. Wat ik wel leuk vond aan zo’n

‘Jan Hagel’, was de bovenkant waarop al die bultjes te zien waren, dat ik die altijd met mijn vingers één

voor één van de koek lospeuterde, wat aan onze ontbijttafel niet werd gewaardeerd. Maar zoiets opeten,

nee, liever niet. Dat deden we dan ook niet. Het was wel mooi om te zien hoe zo’n kruidkoek uit tal van

kleine deegreepjes was opgebouwd, die in het bakblik tegen elkaar waren gedrukt voordat ze de oven

ingingen. Ik ben zelf nog uit de tijd dat bakker Ohms ze ’s winters in Sluis nog volop maakte. Er zaten veel

kruiden in, waaronder anijs en venkel, maar zoals gezegd, bevatte het te weinig suiker voor een kind

om het lekker te vinden. De smaak had misschien iets weg van peperkoek, maar op zich vonden we

die dan weer al heel wat lekkerder dan ‘Jan Hagel’, omdat die malser was en veel zoeter.

Als drie winterse marktkramers van warme chocolademelk en erwtensoep op het ijs van de Sluise Vaart. Daarbij ook snoepgoed zoals Mars en ook “suuk’rdoss’n”, eigenhandig getrokken door oma Jette zelf. Er bestond ook de streek-traditie van ‘Jan Hagel’-kruidkoek. De kraam van de drie mannen stond op het ijs aan het begin vlakbij de Kademuur (zie onder). vlnr: Frans Clyncke jr, Sjaak Bakx en Robert De Clerck. Mijn vader in het midden, houdt zo’n pakketje ‘Jan Hagel’ in zijn handen. (foto: winter 1953) Ook de Sluizenaar Pietje van Overmeeren (hier niet in beeld) liep op het ijs als ambulante kramer met zelfgetrokken “suuk’rdoss’n”, die door talloze schaatsers en bezoekers werden afgenomen.

Sfeervolle verlichting in de vroege avond op de schaatsbaan tussen de Sluise kaaimuren in de uiterst strenge winter van 1963.

rechts: de verkoopkraam voor ‘warme chocomelk’ (zie opschrift tentzeil) - (foto: coll. fam. Bakx-Clyncke / foto rechts, detail: Facebook)

*) ‘Jan Hagel en zijn maat’ is voor mij geen onbekende uitdrukking, maar
ik herken daar eerder de gebruikte volksscherts in vanuit de bezettingstijd voor

iemand van de NSB. Zijn maat was dan iemand van de CCD, Crisis Controle Dienst.

Indien u wilt reagereen: phonsbakx@gmail.com

Noten

1. informatie Jan Goedbloed, 8 maart 2023, Herinneringen aan Sluis – Facebook

2. zoals in noot 1

MEER SCHRIJFONDERWERPEN
(allemaal onderling verbonden)

VOOR MEER SCHRIJVERSONDERWERPEN KLIK HIER